Socratische invalshoek
Denken begint met geraaktheid: woorden of ideeën die je iets doen. Dat uitgangspunt vinden we al bij Socrates (468 – 399 v. Chr.) in zijn beroemde filosofische gesprekken op de markt van Athene. Socrates leerde anderen zelf kritisch na te denken en overal vragen bij te stellen. Hij beoefende de ‘kunst van het niet-weten’. Kortom, Socrates leerde mensen zich (opnieuw) te verwonderen en oneindig nieuwsgierig te zijn.
Kennis
‘Ken u zelf’, het leidmotief van Socrates bij het vergaren van kennis over de werkelijkheid: ‘Hoe kan iemand iets kennen, als hij zichzelf niet kent? Wie kent er dan, en wat? En wat is de waarde van zulke kennis?’ Zonder ultieme kennis van het diepste zelf is niets echt te kennen. Socrates richtte zijn zoektocht op de principes die verscholen liggen achter de waarneembare werkelijkheid. Het zijn de in ieder mens aanwezige denkbeelden en overtuigingen van waaruit we handelen.
Ethica
Ethiek (van het Griekse ethos) is de weergave van de wijze waarop je gewend bent je te gedragen binnenshuis of in de organisatie: ‘Zo doen wij dat hier’. Tevens is het de kritische bezinning op wat goede gewoonten zijn of wat de juiste manier van handelen is in een specifieke situatie. Ethiek is karaktervorming, het onderzoeken van ‘juiste’ keuzes en mogelijkheden tot optimaal handelen.
Socrates daagde zijn gesprekspartner uit om kritisch na te denken over zichzelf en verantwoordelijkheid te nemen. Hij hielp zijn gesprekspartner te reflecteren op de effecten van zijn handelen en zijn verhouding tot anderen en de maatschappij. Hij ging er vanuit dat als je werkelijk nagedacht hebt over wat het juiste is om te doen, je ook juist zult handelen. Andersom geldt dat als je niet goed weet wat te doen, je blijkbaar niet goed genoeg weet wat er speelt. Socrates hielp zijn gesprekspartner er achter te komen waar hem nu werkelijk om te doen was en zich bewust te worden welke onderliggende waarden richtinggevend zijn.
Ethiek is vooral een kwestie van onderzoeken hoe dat wat je belangrijk vindt, het beste tot zijn recht komt. Een mooi voorbeeld is ‘Waardenweb’, een onderwijsinstrument voor morele reflectie dat ik in opdracht van de Universiteit van Amsterdam mede heb ontwikkeld.
Het ‘niet-weten’
Voortbouwend op de kunst van het vragen stellen zoals Socrates deze beoefende, heeft de Duitse filosoof, pedagoog en politicus Leonard Nelson (1882-1927) de Socratische Gespreksmethode zowel theoretisch als praktisch uitgewerkt.
‘Ik weet dat ik niets weet’, is het uitgangspunt waarmee Socrates een gesprek inging. Daarom moeten we bereid zijn ons waarheids- en houdbaarheidsgehalte te onderzoeken en zo nodig te verwerpen. Socrates probeert door het stellen van de juiste vragen, zijn gesprekspartner te begeleiden in een zelfonderzoek. Socrates verwachtte van deze gesprekspartner concrete antwoorden gebaseerd op zijn eigen ervaring. Hij nam geen genoegen met algemeenheden en hypotheses: ‘Wat is wens te onderzoeken is niet een “Is dit”, of een “stel dat”, nee, gij en ik dienen te worden onderzocht’.
Socratische Gespreksmethodiek
Wanneer je met een groep mensen een gemeenschappelijk antwoord op een fundamentele vraag wilt vinden is een socratisch gesprek een geschikte methode. Centraal staat systematische reflectie op de ervaring. Uitgaande van een concreet voorbeeld wordt als het ware ‘teruggevraagd’ (regressie) naar de vooronderstellingen die aan het voorbeeld ten grondslag liggen. Door deze vooronderstellingen te onderzoeken komen we de grondlagen waarop deze gebaseerd zijn op het spoor. Hieruit kunnen algemene inzichten ontwikkeld worden (abstractie). Deze methode wordt ook wel ‘regressieve abstractie’ genoemd. Prachtig om toe te passen in teams voor een diepgaande verkenning van ieders achterliggende beelden bij een thema of onderwerp.